Exmorra is een voormalig vissersdorp, dat vroeger dichtbij de Zuiderzee lag. Aan de dorpskom grensde het kleine Kerkmeer, verder westelijk lag het grote Koude of Makkumermeer en aan de andere kant het Parregaastermeer. De binnenvisserij was een belangrijk middel van bestaan en volgens een beschrijving uit 1733 werd er bij het dorp een overvloed aan vis gevangen ‘Piscium abundans’. Het dijkdorpje Exmorra en het terpdorpje Allingawier en de buurtschappen Bruindeer en Vierhuizen zijn al in het jaar 1000 bewoond.
Het dorp Exmorra dankt zijn naam aan het laaggelegen land. Morra is laag gelegen land (moeras) aan de oever (igge) De friezen spreken van “Ichs-moarre” later werd dit Eksmoarre.
De meren en plassen zijn drooggemalen, en van de vaarten bestaat alleen nog het Exmorra vaartje dat van het noorden van het dorp naar de Makkumervaart loopt. Buiten de terp met de kerk heeft het dorp zich ontwikkeld langs de wegen en paden die het dorp met de omgeving verbinden. Naar het oosten met Bolsward, naar het zuidwesten met Allingawier en verder Makkum, en naar het noorden met Exmorrazijl, waar een klein buurtje is ontstaan, verder naar Schraard. De Dorpsstraat richting Schraard, in Exmorra ‘it Leantsje’ genoemd, is monumentaal. Daar staat aan de oostzijde een korte streek met de voorheen gereformeerde kerk en aan de andere zijde een lange reeks van eenvoudige, onderling verwante vissershuisjes met de kenmerkende Friese drielingen, gele steentjes, die een prachtig ritme opleveren.
De oude dorpskerk, nu bekend als de Johannes de Doper Kerk, ligt zuidelijker en iets achter de streekbebouwing. De kerk met zadeldaktoren dateert uit de eerste helft van de 13de eeuw en is gebouwd in laat-romaanse stijl. De kerk is een rijksmonument en werd gerestaureerd in 1963/’66, waarbij het middenschip zijn oud romaanse kenmerken terugkreeg. Onder de pleisterlaag kwamen oude vensters tevoorschijn, evenals 16e-eeuwse muurschilderingen. De kerk heeft sierlijk metselwerk van rood en geel baksteenmateriaal. De westelijke muur en toren zijn na een ramp herbouwd. In 1836 is de toren namelijk door een windhoos vernield.
In het begin van Exmorra, komend vanaf Bolsward, vinden we rechts de “onderduikersbank”, wat een geschenk is van alle onderduikers die hier een veilig onderkomen kregen in de Tweede Wereldoorlog. In 1998 is het Propellermonument op parkeerterrein De Golle onthuld, ter herinnering aan de wapendroppings in de omgeving.
Het dorp heeft in de naoorlogse periode een bescheiden uitbreiding van enkele straten en hoven gekregen. Die is aan de westzijde en tamelijk diep gelegen, waarschijnlijk op de plaats van het voormalige Kerkmeer. Rond het jaar 2000 werd gestart met bouwen in het uitbreidingsplan “Keatsmorra”, gelegen aan de weg richting Allingawier. In de jaren ’60 beschikte Exmorra over diverse winkels. Een bakker en slager, bedrijven, en op elke hoek een kleine boer werkend met paard en wagen. En in elke winter enorme schaatsbanen door onder water gelopen landerijen.
De geschiedenis van Exmorra laat zien dat er door de eeuwen heen sprake is geweest van een actieve en op ontwikkeling gerichte gemeenschap, waar gewerkt is aan opbouw van het dorp, verbinding met elkaar en de omgeving. De Exmorsters voelen zich verantwoordelijk voor het in stand houden van de leefbaarheid en het karakteristieke van het dorp. Kortom Exmorra is een dorp dat er mag zijn en dat moet blijven.
